Wspomnienia, te najwcześniejsze, w autobiografiach ludzi pióra i sceny

"Głównym powodem, że przeszłość jest tak słaba, jest nadzwyczajna moc teraźniejszości. Usiłowanie by prawdziwie " zrozumieć przeszłość" podobne jest do wyglądania o zmierzchu z okna jasno oświetlonego pokoju. Wydaje się, że coś jest w ogrodzie, widać zarys drzew kiwających się na wietrze, ślad ścieżki, być może nawet błysk wody. A może jest to tylko obraz namalowany na szybie, tak jak Furie ze sztuki Eliota? Może za oknem nie ma niczego, a jedyna rzeczywistość to ten oświetlony pokój?" / D. J. Carne Ross /

Wspomnienia, te najwcześniejsze, w autobiografiach ludzi pióra i sceny

Zawsze intrygowało mnie, czy pierwsze wspomnienia z dzieciństwa przedstawiane w autobiografiach dwóch grup twórców, a mianowicie literatów i aktorów, są odmienne? Czy przechowywane w pamięci pełnią odmienne funkcje? Przejrzałam 8 autobiografii znanych polskich pisarzy i 15 autobiografii artystów sceny i filmu, żyjących i tworzących w wieku XX /łącznie 148 jednostek wspomnieniowych/. Interesowały mnie te fragmenty autobiografii, które zawierały wspomnienia najwcześniejsze, dotyczące pierwszych zapamiętanych zdarzeń /przeżyć/ z dzieciństwa, takich, którym towarzyszyło przekonanie wspominającego, że są to pierwsze zapamiętane zdarzenia z jego życia. Czasem był to krótki opis pojedynczego przeżycia, czasami rozległe wspomnienie, a właściwie ciąg wspomnień wywołany kolejnymi skojarzeniami. Jako zasadę przyjęłam analizowanie nie więcej niż 5 jednostek wspomnień. Przez jednostkę rozumiałam fragment wspomnień odnoszący się do jednej konkretnej kategorii treściowej. Interesowały mnie wspomnienia cechujące się tożsamością akcji, miejsca i czasu. Analizowałam wszystkie jednostki wspomnień, które zachowały taką tożsamość. Jeżeli jednak nie była ona zachowana, przerywałam analizę, nawet jeśli kolejne jednostki wspomnień znajdowały się w tym samym fragmencie tekstu. Wspomnienia pochodziły z okresu między 3 a 6 roku życia, przy czym wspomnienia literatów pochodziły z nieco późniejszego okresu niż wspomnienia ludzi sceny.

I cóż się okazało? W przypadku ludzi pióra wspomnienia były związane z domem rodzinnym, domownikami. Istotna zdawała się ich koncentracja na otoczeniu. W przypadku ludzi sceny  -  znaczny procent wspomnień odnosił się do własnej osoby. Wyraźna była koncentracja na sobie. Generalnie tematyka wspomnień artystów sceny była bardziej różnorodna.  Stosunkowo dużo wspomnień dotyczyło pierwszych dziecięcych kontaktów z  teatrem. Ważnym elementem tych wspomnień była pamięć własnego zafascynowania sztuką i chęci znalezienia się na scenie.

Literaci  wspominając przyjmowali rolę obserwatorów, odmiennie niż ludzie sceny, którzy prawie w połowie wspominanych wydarzeń odgrywali wiodącą rolę, byli pierwszoplanowymi aktorami. Różnice ujawniły się również w poziomie aktywności. Ludzie pióra jawili się we wspomnieniach raczej  jako dzieci bierne, ludzie sceny natomiast raczej jako dzieci aktywne. Być może już wtedy przyszli literaci ujawniali tendencję do wycofywania się z centrum uwagi i przybierania postawy stojącego na uboczu, ale wnikliwego obserwatora.

Wspomnienia ludzi sceny miały bardziej pozytywny charakter niż wspomnienia ludzi pióra. U większości literatów we wspomnieniach występuje jakiś element nasycony lękiem, np. obraz budzący strach, tajemniczy schowek na walizki, koszmary nocne itp. Większość wspomnień artystów sceny ma natomiast pozytywne zabarwienie emocjonalne.

We wspomnieniach literatów  mamy do czynienia przede wszystkim  z pamięcią, dla której charakterystyczny są liczne wyobrażenia. Szczególnie duży u ludzi piszących, w porównaniu ze wspomnieniami ludzi sceny, był udział pamięci szczegółów, pojedynczych niepowtarzalnych zdarzeń, co może wskazywać na dużą efektywność tego typu pamiętania u osób  parających się twórczością literacką.

Ludzie sceny istotnie częściej niż literaci przywoływali schematy osobiste, czyli sądy, opinie, uogólnienia. Była to swoista strategia tworzenia pozytywnego obrazu siebie, jedni dokonywali tego wskazując na swoją dziecięcą wrażliwość, uczuciowość, inni na siłę swego charakteru, czy zdolności.  Przywoływane były też zdarzenia ukazujące  cechy, które w późniejszym okresie przyczyniły się do osiągnięcia sukcesu na scenie.  Symptomatyczne jest to, że we wspomnieniach ludzi sceny pojawiał się często schemat  osobisty dotyczący  ich dziecięcej skłonności do popisywania się.

A zatem, można zauważyć powiązania między cechami wspomnień a charakterem predyspozycji do uprawiania danego rodzaju twórczości. Ważną rolą wczesnodziecięcych wspomnień twórców okazała się  ochrona „ ja” i budowanie pozytywnego obrazu własnej osoby. Ta autokreacyjna funkcja pamięci autobiograficznej jest szczególnie widoczna we wspomnieniach ludzi sceny, prawdopodobnie bardziej  zmotywowanych do utrzymania pozytywnej samooceny niż literaci.  

Autor: Ewa Stanisławiak

Na podstawie:  Stanisławiak, E. (1999). Cechy i funkcje “ pierwszych wspomnień”  z dzieciństwa w autobiografiach pisarzy i ludzi sceny. [W:]  “Psychologia u progu XXI wieku – od teorii do praktyki i od praktyki do teorii”. Sesje plakatowe. XXX Jubileuszowy Zjazd Naukowy PTP. Warszawa 1999